Οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας το 2012

του Αποστόλη Καψάλη 

επιστημονικού συνεργάτη ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ

Αναδημοσίευση από ΑΥΓΗ, 27-1-2013

Μια από τις σημαντικότερες πτυχές του απεργιακού αγώνα των εργαζομένων στο μετρό, και γενικότερα στα μέσα μαζικής μεταφοράς, είναι η επιβίωση –ή, ακριβέστερα– η αναβίωση των Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας. Το άρθρο, γραμμένο λίγο πριν αρχίσει η απεργία, εξηγεί πώς η πλήρης ανατροπή στο δίκαιο των συλλογικών διαπραγματεύσεων σηματοδοτεί και την κατάργηση, σχεδόν, του εργατικού δικαίου.

 ****

Οι νομοθετικές παρεμβάσεις στο δίκαιο των συλλογικών διαπραγματεύσεων, την περίοδο 2010-2012, αλλοίωσαν τη φύση και τη θεσμική λειτουργία των συλλογικών συμβάσεων εργασίας. Στην πραγματικότητα, τις μετέτρεψαν από μέσο ελεύθερης και διμερούς προσαρμογής των αποδοχών και των όρων εργασίας στην επιχειρησιακή ή κλαδική πραγματικότητα και δυναμική, σε παράγοντα μονομερούς μείωσης των αποδοχών και ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων, χωρίς καμία απαίτηση για την αντικειμενική αιτιολόγηση των αντίστοιχων επιλογών.

Η εργοδοτική πλευρά, παγιδευμένη στην αντιαναπτυξιακή λογική της συρρίκνωσης των αποδοχών, άρα του διαθέσιμου προς κατανάλωση εισοδήματος της πλειοψηφίας του ενεργού πληθυσμού (δηλαδή των μισθωτών του ιδιωτικού και του δημοσίου τομέα), ανατροφοδοτεί το σπιράλ της ύφεσης και σπεύδει να υιοθετήσει αυτοκαταστροφικές επιλογές. Αυτού του είδους η «αξιοποίηση» της συγκυρίας και του νέου συλλογικού εργατικού δικαίου δυναμιτίζουν τις τελευταίες ελπίδες για ανάκαμψη της εγχώριας ζήτησης και εμπλουτίζουν τον άνεργο πληθυσμό με αυτοαπασχολούμενους και εργοδότες.

Οι πρόσφατες ανατροπές στο δίκαιο των συλλογικών συμβάσεων

Η εργατική νομοθεσία είναι ίσως το πεδίο με τον μεγαλύτερο και ουσιωδέστερο βαθμό απορρύθμισης κατά τη διάρκεια της μνημονιακής διακυβέρνησης της χώρας, τόσο στον στενό όσο και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Στα τέλη του 2012 το συλλογικό εργατικό δίκαιο που ίσχυσε μέχρι τα τέλη του 2009 αποτελεί παρελθόν. Στη θέση του έχει εισαχθεί ένα σύστημα συλλογικών διαπραγματεύσεων οι οποίες δεν είναι ελεύθερες και εν πολλοίς καταλήγουν να μην είναι και «διαπραγματεύσεις», τη στιγμή που το περιεχόμενό τους είναι εκ των προτέρων γνωστό και σε μεγάλο βαθμό προαποφασισμένο και δεσμευτικό. Ορισμένες φορές, αυτές οι διαπραγματεύσεις δεν οδηγούν καν σε «συμβάσεις» με την κυριολεκτική έννοια του όρου, κι αυτό για δύο λόγους.

Καταρχάς, τα περιθώρια διαφωνίας και διεκδίκησης εκ μέρους της εργατικής πλευράς είναι μηδενικά, εφόσον καραδοκεί η απειλή της ατομικής διαπραγμάτευσης και η παρέκκλιση από οποιαδήποτε συμβατικά (ενδεχομένως ισχύοντα) όρια προστασίας των αποδοχών και των όρων εργασίας. Οι διατάξεις του Νόμου 4024/2011 και του δεύτερου Μνημονίου (Νόμος 4046/2012 και Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου αριθμ. 6 της 28ης Φλεβάρη 2012), εφόσον συνδυαστούν με τις ανατροπές που επήλθαν πριν τον Οκτώβριο του 2011, σηματοδοτούν μια συνολική παραμόρφωση του δικαίου της συλλογικής διαπραγμάτευσης. Η κατάργηση της αρχής της ευνοϊκότερης ρύθμισης και της επεκτασιμότητας των κλαδικών συμβάσεων, ο περιορισμός της διάρκειας και κυρίως η αλλοίωση του περιεχομένου της μετενέργειας των συλλογικών συμβάσεων, έχουν αποτέλεσμα το εξής δίλημμα για τη συνδικαλιστική οργάνωση: αποδοχή των προτεινόμενων όρων ή απασχόληση με αποδοχές στα όρια του κατώτατου μισθού και χωρίς κατοχυρωμένα θεσμικά δικαιώματα.

Κατά δεύτερον, η δυνατότητα σύναψης επιχειρησιακής συλλογικής «συμφωνίας» με ενώσεις προσώπων που συγκροτούνται από τα 3/5 των εργαζομένων σε μια επιχείρηση, χωρίς καμία άλλη ποσοτική ή ποιοτική προϋπόθεση (Νόμος 4024/2011), δεν αφήνουν πρακτικά κανένα περιθώριο διαπραγμάτευσης. Τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας, η μεγάλη καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης από τα εργατικά δικαστήρια και η παντελής έλλειψη μηχανισμών εξωδικαστικής προστασίας (ΣΕΠΕ, ΟΜΕΔ) υποχρεώνουν την εργατική πλευρά στην εν λευκώ συναίνεση και στην αποδοχή μιας «συλλογικής σύμβασης» με οποιοδήποτε περιεχόμενο.

Η συγκεκριμένη δυνατότητα «αυτοσύμβασης» του εργοδότη, διαμέσου ενώσεων προσώπων που συστήνονται κατά το δοκούν, προφανώς με εργοδοτική πρωτοβουλία, χωρίς συνδικαλιστική προστασία και χωρίς μαξιλαράκι προστασίας, καταλήγουν σε ευθεία υποβάθμιση των αποδοχών στα κατώτατα όρια που ισχύουν στην χώρα.

Εξυπακούεται ότι η άρνηση συμμετοχής ή η απειλή της αποχώρησης των εργοδοτών από τις ενώσεις τους θα έχει σαν αποτέλεσμα την οριστική κατάργηση του δικαίου της συλλογικής διαπραγμάτευσης, την ανακήρυξη του κράτους σε κυρίαρχο και απόλυτο ρυθμιστή των όρων εργασίας και εν τέλει στη διολίσθηση του πολιτεύματος σε αντιδημοκρατικά μονοπάτια, που οδηγούν αναπόφευκτα στην μετάλλαξή του σε υβρίδιο απολυταρχικού καθεστώτος άλλων εποχών και ηπείρων.

Οι συλλογικές συμβάσεις μετά τον Νόμο 4024/2011

Με βάση όσα προηγήθηκαν, την τελευταία διετία διαμορφώνονται δύο διακριτές και συγκρίσιμες χρονικές περίοδοι: η πρώτη αφορά το πρώτο δεκάμηνο του 2011 και η δεύτερη το αμέσως επόμενο δεκατετράμηνο μέχρι τα τέλη του Νοεμβρίου 2012. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο περιόδους, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πριν και μετά τον Νόμο 4024/2011, οι συλλογικές συμβάσεις που υπογράφονται σχεδόν οκταπλασιάζονται (από 102 την πρώτη περίοδο, 845 την δεύτερη).

Όμως αυτή η σχέση αφορά το σύνολο των σσε, εφόσον ο αριθμός των κλαδικών και των τοπικών ομοιο-επαγγελματικών σσε παραμένει σχεδόν ο ίδιος. Εάν εξεταστεί ξεχωριστά η περίπτωση των επιχειρησιακών σσε, τότε προκύπτει το συμπέρασμα ότι αυτές δεκατριαπλασιάζονται, εφόσον από τις μόλις 69 σσε της πρώτης περιόδου, συνάπτονται συνολικά 813 κατά την διάρκεια της δεύτερης περιόδου.

Στον Πίνακα 1 αποτυπώνονται συγκριτικά οι σσε που συνάπτονται την τριετία 2010-2012:

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2010-2012

ΕΙΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ	2010	2011 (έως 24/10/2011) **	ΣΥΝΟΛΟ 2010-2011 (έως 24/10/2011)	2012 (από 25/10/2011) **	**
ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ	1		1
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΕΣ	127 + 109* = 236	69	196 + 109* = 305	813 + 91* = 904	έως 28/11/2012
ΚΛΑΔΙΚΕΣ/ ΟΜΟΙΟ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ	75	26	101	26	έως 07/12/2012
ΤΟΠΙΚΕΣ ΟΜΟΙΟ-ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ	13	7	20	6	έως 07/12/2012
ΣΥΝΟΛΑ	216 + 109* = 325	102	318 + 109* = 427	845 + 91* = 936

Πηγή: Υπουργείο Εργασίας. Επεξεργασία: Α. Καψάλης

* Αυτές οι 109 και 91 αντίστοιχα ΕΣΣΕ είναι πανομοιότυπες και συνάπτονται από το συνδικάτο μετάλλου, με εργοδότες σε ναυπηγοεπισκευαστικές εργασίας στο Ν. Πειραιά και Νήσων σε διαφορετικές ημερομηνίες εντός του 2010 & 2012 αντίστοιχα.

** Με κριτήριο την ημερομηνία ανάρτησης στην Ιστοσελίδα του Υπουργείου

Οι επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις. 

Κατά τη διάρκεια της υπό εξέτασης χρονικής περιόδου, με βάση τις αναρτήσεις στην οικεία ιστοσελίδα του Υπουργείου (25.10.2011-28.11.2012) καταγράφονται συνολικά 904 επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις εργασίας. Ειδικότερα, ως προς το ημερολογιακό έτος, από το αφετηριακό σημείο εντός του 2011 και μέχρι τα τέλη του 2011 καταγράφονται (ανεξάρτητα από την ημερομηνία σύναψης τους) συνολικά 65 εσσε και εντός του 2012 καταγράφονται 839 εσσε.

Από αυτές τις συνολικά 904 επιχειρησιακές σσε θα πρέπει να αφαιρεθούν οι 91 «τοπικές επιχειρησιακές» που υπογράφονται από κλαδικά και ομοιο-επαγγελματικά σωματεία και μεμονωμένους εργοδότες στον κλάδο των ναυπηγοεπισκευαστικών εργασιών. Απομένουν έτσι 813 συλλογικές συμβάσεις εργασίας με μεμονωμένους εργοδότες, φυσικά ή νομικά πρόσωπα κυρίως του ιδιωτικού τομέα, αλλά σε ελάχιστες περιπτώσεις του ευρύτερου δημόσιο τομέα, καλύπτοντας όμως εργαζόμενους με σχέσεις εργασίας ιδιωτικού δικαίου.

Από αυτές τις 813 «αυθεντικές» επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις, υπό την έννοια ότι συνεπάγονται αυτοτελή «διαπραγμάτευση» ανάμεσα στην εργατική και την μεμονωμένη εργοδοτική πλευρά, οι 181 υπογράφονται από σωματείο (ποσοστό 22,3%), συνήθως επιχειρησιακό και σπανίως κλαδικό, και οι 632 από απλές ενώσεις προσώπων (77,7%). Επιπλέον, από αυτές τις συνολικά 813 επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις οι 799 υπογράφονται μετά τη δημοσίευση του Νόμου 4024/2011, οπότε και δίνεται η νομική δυνατότητα υπογραφής επιχειρησιακής σσε με ενώσεις προσώπων. Σε αυτήν την κατηγορία συμβάσεων οι 167 υπογράφονται από σωματείο (ποσοστό 20,9%) και υπόλοιπες 632 από ενώσεις προσώπων (79,1%).

Στον Πίνακα 2 αποτυπώνεται το τοπίο στις επιχειρησιακές συλλογικές συμβάσεις εργασίας στις υπό εξέταση χρονικές περιόδους.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2012

Υπογράφων την εσσε	Από 25/10/2011 έως 28/11/2012*	Από δημοσίευση Ν. 4024/2011 (27/10/2011 έως 28/11/2012*)
Σωματείο	181 (22,3%)	167 (20,9%)
Ένωση προσώπων	632 (77,7%)	632 (79,1%)
Σύνολο	813	799

Πηγή: Υπουργείο Εργασίας. Επεξεργασία Α. Καψάλης

* Με κριτήριο την ημερομηνία ανάρτησης στην Ιστοσελίδα του Υπουργείου

Μεταξύ «αποκέντρωσης», «αυτοσύμβασης» και (απειλής της) ατομικής διαπραγμάτευσης

Εάν η αποκέντρωση της συλλογικής διαπραγμάτευσης αποτελεί βασική στόχευση των Μνημονίων και των εφαρμοστικών τους νόμων, τότε μπορεί με ασφάλεια να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι αυτός ο στόχος έχει επιτευχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Εάν η απότομη και μαζική συρρίκνωση των μέσων αποδοχών στα επίπεδα των «ανταγωνιστριών χωρών» (Βουλγαρία, Ρουμανία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές) αποτελεί επίσης μια άλλη βασική στόχευση των πολιτικών δημοσιονομικής σταθερότητας, πρέπει να τονιστεί ότι αυτός ο στόχος έχει ικανοποιηθεί σε απόλυτο βαθμό.

Η Εθνική Γενική σσε διατηρεί την καθολική ισχύ της μόνο για τα μη μισθολογικά ζητήματα, ενώ οι συμφωνίες που αφορούν στις αποδοχές δεσμεύουν μόνο τους εργοδότες-μέλη των ενώσεων που ενδεχομένως συνάπτουν στο εξής την Εθνική Γενική σσε. Επίσης, η αντικατάσταση του κατώτατου μισθού της ΕΓΣΣΕ από τον νόμιμο ελάχιστο μισθό των Πράξεων Υπουργικού Συμβουλίου αναδεικνύει την τρόικα και την κυβέρνηση σε απόλυτους ρυθμιστές των μισθολογικών ζητημάτων στην ελληνική αγορά εργασίας, κατά παρέκκλιση βασικών συνταγματικών επιταγών ή θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων που δεσμεύουν την χώρα σε κοινοτικό και διεθνές επίπεδο. Σε αυτή τη λογική, οι κλαδικές και ομοιοεπαγγελματικές σσε περιορίζονται, τόσο σε αριθμό, όσο και σε έκταση εφαρμογής και κάλυψης των εργαζομένων που απασχολούνται σε έναν κλάδο ή ασκούν ένα συγκεκριμένο επάγγελμα.

Ωστόσο, οι επιχειρησιακές σσε που υπογράφονται μετά τα τέλη Οκτώβρη του 2011 δεν συνεπάγονται καμία ουσιώδη διαπραγμάτευση. Χωρίς εξασφαλισμένα επίπεδα αξιοπρεπούς αμοιβής σε κλαδικό επίπεδο, με τη διαδικασία ενώπιον του ΟΜΕΔ να αποτελεί πρακτικά παρελθόν, το επίδικο της «διαπραγμάτευσης» είναι στην πραγματικότητα φτωχοποίηση με συλλογική σύμβαση εργασίας ή φτωχοποίηση με ατομική σύμβαση εργασίας.

Η εντυπωσιακά διαδεδομένη σύγκλιση των βασικών αποδοχών με τα ισχύοντα στην εκάστοτε Εθνική Γενική σσε μετατρέπει τον κατώτατο και τον ελάχιστο νόμιμο μισθό σε γενικώς καθολικό μέσο μισθό της συντριπτικής πλειοψηφίας των (άνω των 25 ετών) μισθωτών της χώρας.

Στις περιπτώσεις, ειδικότερα, των ενώσεων προσώπων, οι οποίες στην πράξη προσδίδουν ένα μανδύα συλλογικής συμφωνίας σε μια κατά τα άλλα «αυτοσύμβαση» της εργοδοτικής πλευράς, κατ' ουσία δεν υφίσταται καμία απολύτως συμφωνία, εφόσον ούτε συμβατική ελευθερία υπάρχει, ούτε δύο διακριτά μέρη για να συνάψουν μια συμφωνία. Σε όσες περιπτώσεις οι ενώσεις προσώπων δεν εκπροσωπούνται από στελέχη της επιχείρησης ή από συγγενικά πρόσωπα του εργοδότη, αλλά από εργαζόμενους που θα επιθυμούσαν τη διεξαγωγή κάποιου διαλόγου, η έλλειψη συνδικαλιστικής προστασίας, ο κίνδυνος της ατομικής διαπραγμάτευσης, τα πρωτοφανή ποσοστά ανεργίας και οι διοικητικά απελευθερωμένες και οικονομικά πάμφθηνες απολύσεις, υποχρεώνουν την εργατική πλευρά σε άτακτη υποχώρηση και σε άνευ όρων συναίνεση.

Τα συνδικάτα που συνάπτουν αντίστοιχες επιχειρησιακές σσε συντηρούν τον θεσμικό τους ρόλο και εξασφαλίζουν (ενδεχομένως) τη διατήρηση των μη μισθολογικών όρων, αλλά και αυτό όχι για πολύ ακόμα. Όσο υποχωρεί περαιτέρω η προστασία που παραδοσιακά απέρρεε από τις υπόλοιπες συλλογικές συμβάσεις εργασίας (κλαδικές, εθνική γενική) δεν θα υπάρχει κανένας λόγος να προτιμάται από την εργοδοτική πλευρά η συλλογική ρύθμιση και όχι η ατομική διαπραγμάτευση.

Δεν είναι καθόλου απίθανο, μετά από τις νέες δυσμενείς ανατροπές στο δίκαιο των συλλογικών συμβάσεων με αφορμή το τρίτο μνημόνιο (Ν. 4093/2012), να παρατηρηθεί το φαινόμενο του περιορισμού του αριθμού ακόμη και των επιχειρησιακών συμβάσεων, ιδίως σε ό,τι αφορά στις μικρές επιχειρήσεις, είτε υπάρχει επιχειρησιακό σωματείο, είτε όχι.

Απέναντι σε αυτήν την εξέλιξη η μάχη για την «επαναθεσμοποίηση» των συνδικάτων και η αναβίωση της συλλογικής σύμβασης ανακηρύσσεται σε ζήτημα κατεπείγουσας προτεραιότητας αλλά και πολιτικής επιβίωσης για το εργατικό κίνημα της χώρας.

O Αποστόλης Καψάλης είναι επιστημονικός συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ. Το άρθρο συνοψίζει τα βασικά συμπεράσματα υπό έκδοσης σχετικής μελέτης.

Αναδημοσίευση από ΑΥΓΗ, 27-1-2013